AI & Việc Làm Sơ Cấp 2025: Dữ Liệu, Rủi Ro và Cơ Hội Mới

Những điểm chính

• Tác động có thể đo lường: Dữ liệu 2022-2025 cho thấy AI làm giảm 16% việc làm sơ cấp cho lao động trẻ (22-25 tuổi) trong các ngành bị ảnh hưởng, chứng tỏ sự thay đổi không còn là lý thuyết.
• Các vai trò bị ảnh hưởng nặng nhất: Các công việc như hỗ trợ khách hàng, nhập liệu, lập trình cơ bản và soạn thảo nội dung đang có nguy cơ tự động hóa cao nhất, tạo ra rào cản gia nhập thị trường lao động.
• Thách thức kép: Doanh nghiệp đối mặt với rủi ro đứt gãy nguồn nhân lực kế cận và thiếu hụt kỹ năng trong tương lai, trong khi người lao động phải đối mặt với sự mất giá của bằng cấp truyền thống.
• Chiến lược thích ứng: Giải pháp then chốt là tái cấu trúc vai trò công việc để con người hợp tác với AI. Doanh nghiệp cần tái thiết kế vai trò, còn người lao động phải tập trung vào các kỹ năng lai như tư duy phản biện, giao tiếp và năng lực sử dụng AI.

Mục lục

1. Dữ liệu Thị trường Hiện tại: Bức tranh Thực tế về AI Thay thế Vị trí Sơ cấp
   • AI đang tự động hóa các tác vụ ‘sách vở’
2. Những công việc AI sẽ tự động hóa đầu tiên
3. Thách thức chung cho Doanh nghiệp và Cá nhân
   • Thách thức đối với Doanh nghiệp
   • Thách thức đối với Cá nhân
4. Giải pháp và Thực tiễn tốt nhất để Điều hướng Sự thay đổi
   • Dành cho Doanh nghiệp
   • Dành cho Người lao động & Người tìm việc
5. Câu chuyện thành công: Thích ứng thay vì Loại bỏ
6. Kết luận
7. Các câu hỏi thường gặp (FAQ)

Thị trường lao động đang chứng kiến một cuộc biến đổi sâu sắc, và những người cảm nhận rõ nhất chính là lực lượng lao động trẻ vừa bước vào nghề. Làn sóng trí tuệ nhân tạo (AI), đặc biệt là AI tạo sinh, không còn là viễn cảnh tương lai mà đã trở thành hiện thực, trực tiếp tác động đến các vị trí sơ cấp—những công việc vốn được xem là ‘bậc thang’ đầu tiên trong sự nghiệp. Bằng chứng ngày càng rõ ràng cho thấy tự động hóa đang thay thế hoặc tái định hình các vai trò này, đặc biệt là những công việc liên quan đến tác vụ lặp đi lặp lại hoặc dựa trên kiến thức sách vở. Bài viết này sẽ phân tích toàn diện, dựa trên dữ liệu mới nhất từ 2022-2025, để làm rõ thực trạng AI đang ‘ăn mòn’ việc làm sơ cấp, đồng thời vạch ra những thách thức, cơ hội và chiến lược thích ứng cần thiết cho cả doanh nghiệp và người lao động trong kỷ nguyên số.

1. Dữ liệu Thị trường Hiện tại: Bức tranh Thực tế về AI Thay thế Vị trí Sơ cấp

Những cuộc tranh luận về tác động của AI đối với việc làm đã chuyển từ lý thuyết sang thực tế với những con số đáng báo động. Dữ liệu gần đây cho thấy sự thay đổi rõ rệt, đặc biệt nhắm vào nhóm lao động trẻ và các ngành nghề dễ bị tự động hóa. Các số liệu thống kê không chỉ chỉ ra sự mất mát việc làm mà còn phản ánh một sự bất ổn lao động rộng lớn hơn, nơi những con đường sự nghiệp truyền thống đang bị phá vỡ.

Một nghiên cứu mang tính bước ngoặt của Stanford đã gióng lên hồi chuông cảnh báo khi phát hiện tỷ lệ việc làm của lao động trẻ (22–25 tuổi) trong các ngành nghề chịu tác động của AI đã giảm 16% kể từ cuối năm 2022. Các lĩnh vực bị ảnh hưởng nặng nề nhất bao gồm phát triển phần mềm và dịch vụ khách hàng, những nơi vốn là điểm khởi đầu phổ biến cho sinh viên mới ra trường. Trong khi đó, Báo cáo Tương lai Việc làm 2025 của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) càng củng cố thêm mối lo ngại này, với 40% nhà tuyển dụng dự kiến sẽ cắt giảm nhân sự ở những bộ phận có thể tự động hóa bằng AI. Báo cáo này dự báo gần 50 triệu việc làm tại Mỹ có thể bị ảnh hưởng trong những năm tới, trong đó các vai trò sơ cấp chịu rủi ro lớn nhất.

Điều đáng chú ý là trong khi tổng thể thị trường lao động vẫn vững chắc, sự tăng trưởng việc làm cho lao động trẻ trong các ngành nghề tiếp xúc với AI đã bị đình trệ hoặc suy giảm. Dữ liệu từ Stanford cho thấy nhóm tuổi 22-25 đã giảm 6% trong các ngành này từ cuối năm 2022 đến tháng 7 năm 2025, trái ngược hoàn toàn với mức tăng 6-9% của các nhóm lao động lớn tuổi hơn. Điều này cho thấy AI không chỉ tự động hóa công việc mà còn đang làm thay đổi cấu trúc tuổi tác và kinh nghiệm của lực lượng lao động. Các mô hình dự báo, như của Wharton Budget Model, cũng chỉ ra sự sụt giảm 0.75% việc làm trong các ngành có thể tự động hóa hoàn toàn bởi AI tạo sinh từ 2021-2024, ngay cả khi năng suất và GDP tổng thể tăng lên.

AI đang tự động hóa các tác vụ ‘sách vở’

Cốt lõi của vấn đề nằm ở chỗ AI đặc biệt hiệu quả trong việc tự động hóa các tác vụ dựa trên kiến thức đã được hệ thống hóa—chính là nền tảng của hầu hết các công việc sơ cấp. Các công việc như trả lời email, xử lý ticket hỗ trợ khách hàng, phân tích dữ liệu cơ bản, soạn thảo nội dung ban đầu, hay thậm chí viết và gỡ lỗi các đoạn code đơn giản, đang dần được chuyển giao cho các thuật toán. Điều này tạo ra một ‘khoảng trống’ ở bậc thang dưới cùng của sự nghiệp, khiến việc ‘đặt chân vào cửa’ trở nên khó khăn hơn bao giờ hết đối với thế hệ lao động mới.

2. Những công việc AI sẽ tự động hóa đầu tiên

Dựa trên nghiên cứu và khảo sát trên nhiều lĩnh vực, một số vai trò và nhiệm vụ sơ cấp đang đứng trước nguy cơ tự động hóa cao nhất. Bảng dưới đây tóm tắt các công việc có khả năng bị ảnh hưởng nặng nề nhất trong ngắn hạn.

Ngược lại, các công việc ít bị ảnh hưởng hơn là những vai trò đòi hỏi sự hiện diện thực tế (như nhân viên y tế cấp thấp), các ngành nghề thủ công, hoặc những công việc yêu cầu kiến thức ngầm và bối cảnh cụ thể mà máy móc chưa thể sao chép. Những lĩnh vực này hiện chưa ghi nhận sự sụt giảm đáng kể.

3. Thách thức chung cho Doanh nghiệp và Cá nhân

Sự chuyển dịch nhanh chóng này không chỉ tạo ra áp lực cho người tìm việc mà còn đặt ra những thách thức chiến lược nghiêm trọng cho các tổ chức. Việc cân bằng giữa tối ưu hóa hiệu suất bằng AI và duy trì sự phát triển bền vững của nguồn nhân lực là một bài toán khó.

Thách thức đối với Doanh nghiệp

Rủi ro về Nguồn nhân lực Kế cận (Talent Pipeline): Một trong những lo ngại lớn nhất là sự đứt gãy trong việc đào tạo và phát triển các nhà lãnh đạo tương lai. Khi các vị trí sơ cấp biến mất, doanh nghiệp mất đi ‘vườn ươm’ để xác định, đào tạo và phát triển tài năng. Về lâu dài, điều này có thể dẫn đến thiếu hụt kỹ năng trầm trọng ở các cấp quản lý và chuyên gia.

Quản lý Sự thay đổi: Tốc độ áp dụng AI có thể vượt xa khả năng của tổ chức trong việc đào tạo lại các nhà quản lý hoặc thiết kế lại quy trình làm việc. Điều này có thể gây ra xung đột vận hành và làm giảm hiệu quả ban đầu của việc triển khai công nghệ, đây cũng là lý do tại sao hơn 50% dự án AI thất bại.

Mối lo về Công bằng và Đa dạng: Tác động không đồng đều của AI có thể ảnh hưởng tiêu cực đến một số nhóm nhân khẩu học nhất định, như sinh viên mới ra trường hoặc các nhóm thiểu số, đe dọa các mục tiêu về đa dạng, công bằng và hòa nhập (DEI) của doanh nghiệp. Nếu không được quản lý cẩn thận, AI có thể vô tình củng cố những bất bình đẳng hiện có.

Thách thức đối với Cá nhân

Rào cản gia nhập Thị trường Lao động: Với ít cơ hội ‘bước chân vào cửa’ hơn, việc gia nhập lực lượng lao động trở nên khó khăn hơn bao giờ hết. Điều này có nguy cơ tạo ra một ‘thế hệ bị bỏ lại’, những người không thể tham gia vào guồng quay kinh tế chính thống.

Khoảng cách giữa Giáo dục và Việc làm: Có một nhận thức ngày càng tăng, đặc biệt trong thế hệ Z, rằng giá trị của bằng cấp đại học đang bị xói mòn trong một thị trường do AI điều khiển. Một khảo sát cho thấy 49% người trẻ nói rằng AI đã làm giảm giá trị bằng cấp của họ trong mắt nhà tuyển dụng.

Bất định trong việc Tái đào tạo Kỹ năng: Thiếu sự rõ ràng về việc kỹ năng nào là ‘miễn nhiễm với AI’ hoặc sẽ mang lại cơ hội thăng tiến đang gây ra sự lo lắng và thiếu quyết đoán trong định hướng sự nghiệp. Người lao động trẻ cảm thấy hoang mang khi phải lựa chọn con đường phát triển cho mình.

4. Giải pháp và Thực tiễn tốt nhất để Điều hướng Sự thay đổi

Đối mặt với sự biến đổi này, thái độ chủ động và chiến lược là chìa khóa để tồn tại và phát triển. Cả doanh nghiệp và người lao động đều cần phải thích ứng một cách thông minh.

Dành cho Doanh nghiệp

• Hoạch định Nguồn nhân lực Chiến lược: Thay vì phản ứng thụ động, doanh nghiệp nên sử dụng các công cụ phân tích thị trường lao động theo thời gian thực để theo dõi tác động của tự động hóa và định hướng các khoản đầu tư vào tái đào tạo. Stanford đang phát triển một ‘bảng điều khiển kinh tế AI’ để hỗ trợ các quyết định này.
• Thiết kế Vai trò Lai (Hybrid Role): Tái định nghĩa các công việc sơ cấp để tích hợp việc sử dụng AI như một công cụ. Tập trung vào các thế mạnh độc đáo của con người như giao tiếp, phán đoán theo ngữ cảnh, ra quyết định có đạo đức và giải quyết vấn đề sáng tạo.
• Đào tạo Năng lực AI có Cấu trúc: Xây dựng các chương trình đào tạo bắt buộc về việc sử dụng công cụ AI cho tất cả nhân viên mới, đảm bảo một năng lực nền tảng trong việc cộng tác với thuật toán.
• Chương trình Cố vấn và Nâng cao Kỹ năng: Bù đắp cho sự thiếu hụt các vị trí sơ cấp truyền thống bằng các chương trình học việc, cố vấn (mentorship), và luân chuyển công việc để chuyển giao kiến thức ngầm và kinh nghiệm thực tiễn.

Để đảm bảo việc triển khai AI hiệu quả và có đạo đức, các tổ chức nên tham khảo cách Xây dựng khuôn khổ Quản trị AI có Trách nhiệm.

Dành cho Người lao động & Người tìm việc

Những Kỹ năng Cần thiết trong Kỷ nguyên AI:

• Thông thạo AI (AI Fluency): Hiểu các khái niệm cốt lõi, điểm mạnh và điểm yếu của các ứng dụng AI.
• Phân tích Dữ liệu và Tư duy Phản biện: Diễn giải kết quả do AI tạo ra, thách thức các kết luận dựa trên dữ liệu.
• Giao tiếp Nâng cao: Cộng tác hiệu quả, đàm phán, và thể hiện sự đồng cảm.
• Kỹ năng ‘Prompt Engineering’: Khả năng điều khiển các công cụ AI một cách hiệu quả để tạo ra kết quả mong muốn.
• Khả năng Thích ứng: Sẵn sàng liên tục học hỏi các công cụ mới và linh hoạt thay đổi vai trò khi cần thiết.

Thích ứng Sự nghiệp để Phát triển cùng AI:

• Tìm kiếm các vai trò kết hợp chuyên môn ngành với việc sử dụng công cụ AI, định vị bản thân là một ‘chuyên gia có sự giám sát của con người’ (human-in-the-loop).
• Xây dựng một danh mục dự án trực tuyến thể hiện khả năng sử dụng AI để tăng cường công việc và tìm kiếm các chứng chỉ về kỹ năng số.
• Nhắm đến các lĩnh vực tích hợp AI như một công cụ hỗ trợ, thay vì thay thế hoàn toàn, ví dụ: phân tích marketing, tối ưu hóa chuỗi cung ứng, tin học y tế.

5. Câu chuyện thành công: Thích ứng thay vì Loại bỏ

Một số tổ chức hàng đầu đã cho thấy rằng việc áp dụng AI không nhất thiết phải đồng nghĩa với việc loại bỏ hoàn toàn các vị trí sơ cấp. Thay vào đó, họ tái cấu trúc vai trò để tạo ra giá trị mới.

Các công ty Dịch vụ Chuyên nghiệp (tư vấn, luật, kiểm toán): Thay vì cắt giảm các vị trí dành cho sinh viên mới ra trường, một số công ty đã nâng cao kỹ năng cho nhân viên mới thành các ‘chuyên viên AI’ (AI associates). Nhiệm vụ của họ là kiểm tra, xác thực và tăng cường các kết quả do AI tạo ra. Điều này vừa giúp tăng năng suất, vừa duy trì được nguồn nhân lực kế cận để phát triển dài hạn.

Các công ty Công nghệ: Tại một số công ty phần mềm, các lập trình viên cấp thấp giờ đây bắt đầu sự nghiệp với vai trò ‘AI copilots’. Họ hợp tác với các trợ lý lập trình AI, tập trung vào các nhiệm vụ tích hợp phức tạp hoặc các sắc thái về trải nghiệm người dùng, trong khi AI đảm nhận việc viết các đoạn code lặp đi lặp lại.

Hoạt động Dịch vụ Khách hàng: Các trung tâm liên lạc có tư duy tiến bộ đã đào tạo nhân viên mới giám sát các chatbot AI, xử lý các trường hợp leo thang phức tạp và thiết kế các luồng hội thoại. Kết quả là số lượng vai trò sơ cấp ít hơn nhưng đòi hỏi kỹ năng cao hơn và có mức lương tốt hơn, đồng thời giảm tỷ lệ nghỉ việc vì công việc trở nên thử thách và thú vị hơn.

Kết luận

Tác động của AI lên việc làm sơ cấp là không thể phủ nhận và đang diễn ra với tốc độ chóng mặt. Dữ liệu cho thấy một sự ‘hụt hẫng’ ở bậc thang dưới cùng của sự nghiệp, đặc biệt trong các ngành kỹ thuật số, nơi các tác vụ dựa trên kiến thức đang bị tự động hóa hàng loạt. Đây không chỉ là thách thức cho một thế hệ lao động trẻ mà còn là một rủi ro chiến lược đối với các doanh nghiệp phụ thuộc vào nguồn nhân lực kế cận. Tuy nhiên, đây không phải là một câu chuyện hoàn toàn bi quan. Tương lai của việc làm sơ cấp không phải là sự biến mất, mà là sự biến đổi. Sự thay đổi này đòi hỏi một sự thích ứng đồng bộ từ cả ba phía: doanh nghiệp cần chủ động tái thiết kế vai trò và đầu tư vào đào tạo; người lao động cần trang bị các kỹ năng lai, kết hợp chuyên môn với năng lực AI; và các nhà hoạch định chính sách cùng hệ thống giáo dục cần nhanh chóng cập nhật chương trình để đáp ứng nhu cầu mới. Tương lai của việc làm sơ cấp sẽ được định hình bởi tốc độ và ý thức mà chúng ta thích ứng với một bối cảnh nơi tự động hóa không còn là dự báo, mà là một thực tế có thể đo lường được.

Các câu hỏi thường gặp (FAQ)

Những công việc sơ cấp nào có nguy cơ bị AI thay thế cao nhất?

Các công việc có nguy cơ cao nhất là những vai trò có tính lặp lại và dựa trên quy tắc trong môi trường kỹ thuật số. Cụ thể bao gồm: nhân viên hỗ trợ khách hàng qua chat/email, nhân viên nhập liệu, lập trình viên cấp thấp (viết code cơ bản), người viết nội dung sơ cấp, và trợ lý hành chính thực hiện các tác vụ như lên lịch họp.

Người lao động trẻ cần trang bị những kỹ năng gì để cạnh tranh trong thời đại AI?

Để duy trì tính cạnh tranh, người lao động trẻ cần tập trung vào các kỹ năng mà AI khó có thể thay thế. Đó là: tư duy phản biện và giải quyết vấn đề phức tạp, trí tuệ cảm xúc và giao tiếp hiệu quả, khả năng sáng tạo, và năng lực sử dụng các công cụ AI (AI literacy) để nâng cao hiệu suất công việc. Việc kết hợp chuyên môn sâu với kỹ năng điều khiển AI sẽ là một lợi thế lớn.

Doanh nghiệp nên làm gì để đối phó với sự thiếu hụt các vị trí sơ cấp?

Doanh nghiệp cần hành động chiến lược. Thay vì chỉ cắt giảm, họ nên: 1) Tái thiết kế các vai trò sơ cấp thành các vị trí ‘giám sát AI’ hoặc ‘cộng tác với AI’. 2) Đầu tư mạnh vào các chương trình đào tạo lại (reskilling) và nâng cao kỹ năng (upskilling). 3) Xây dựng các chương trình học việc và cố vấn (mentorship) để chuyển giao kiến thức và kinh nghiệm thực tiễn, đảm bảo sự liên tục của nguồn nhân lực kế cận.